Itoobiya ma ka noqon kartaa aqoonsigii madax-bannaanida ee ay siisay Eritrea?

[Deeq A.]

Su’aalaha Itoobiya ee ku aaddan in ay hesho marin-badeed ayaa shaki galiyay aqoonsigeeda madax-bannaanida Eritrea.

Bayaan ka soo baxay mas’uuliyiin ka tirsan dowladda Itoobiya oo waqtiyo kala duwan soo baxay ayaa caro xooggan ka dhex abuuray shacabka Eritrea.

Jawaabta madaxda Eritrea ayaa muujineysa in hadalka Itoobiya uu yahay mid weerar ku ah madax banaanida Eritrea.

Madaxda sare ee dowladda labadii sano ee la soo dhaafay, oo uu ku jiro ra’iisul wasaare Abiy Axmed, ayaa tilmaamay in qaabka go’aanka dekedd ay ku helayaan uu yahay mid aan caddayn.

Waxay sidoo kale soo jeedinayaan in go’aanka ‘la saxo’ maadaama xilligii ay Eritrea qaadanaysay xornnimada ay itoobiya ak jirtay ‘dowlad ku-meel-gaarka’.

Goormaa iyo sidee ayaa loogu dhawaaqay madax-banaanida Eritrea? Goormaa iyo qaabkee ayay Itoobiya u aqoonsatay madax-bannaanida Eritrea?

Ma ka noqon kartaa Itoobiya aqoonsigeeda? Maxaa ka dhalan kara? Sharciyada iyo heshiisyada caalamiga ah iyo khubarada xiriirka caalamiga ah maxay arrintan ka yiraahdeen?

Ku dhawaaqidda madaxbanaanida qaranka Eritrea
Eritrea waxay xornimada qaadatay dabayaaqadii May 1991 ka dib in ka badan 30 sano oo halgan hubaysan ay kula jirtay Itoobiya.

Laakin ma aysan dooran in si degdeg ah loogu dhawaaqo madax-banaani qaran si uu u helo aqbalaad caalami ah. Taa bedelkeeda, golaha dhexe ee xisbigu wuxuu go’aansaday in la qabto afti ay kormeerayaan Qaramada Midoobay iyo hay’adaha kale.

Xisbiga Halganka Hubaysan ee Jabhadda Xoraynta Ereteriya ayaa tan iyo dabayaaqadii 1970-aadkii wadahadallo qarsoodi ah kula jiray taliskii Dergiga si ay si nabad ah dagaalka ugu soo afjaraan. Qaar ka mid ah wadahadalada waxaa ay ka dhaceen waddamo ay ka mid yihiin Gariiga, Rome iyo Jarmalka.

Sanadkii 1980-kii, fikradda ah in afti loo qaado dadka si ay aayahooda uga tashadaan ayaa markii ugu horreysay la soo jeediyay. Si kastaba ha ahaatee, taasi may aqbalin dawladdii Dergiga, dagaalkuna wuu socday ilaa dawladdii Dargi lagaga adkaaday Ereteriya iyo Itoobiya.

Ka dib markii jabhaddii xoreynta Eritrea ay qabsadeen Casmara 24 May , TPLF oo hogaaminaysay xooggagii EPRDF forces ayaa sidoo kale la wareegay also took control of the capital, Caasimadda.

Taariikhdu markii ay ahayd 29 May, Jabhadda Xoraynta Ereteriya waxay ku dhawaaqday inay dhistay dawlad, halka EPRDF ay dhistay dawlad ku meel gaar ah oo ka kooban xisbiyo badan shirweynihii nabadda iyo dimuqraadiyadda ee horaantii SePtember la qabtay.

Shirweynihii Nabadda iyo Dimuqraadiyadda ee qabsoomay intii u dhaxaysay 1-dii ilaa 5-tii November 1991-kii, waxaa ka qayb-galay wafdi uu hoggaaminayo Xoghayihii Guud ee Xisbiga ee Dawladdii Ku-meel-gaarka ahayd ee Ereteriya ee xilligaasi jirtay iyo Madaxweynaha hadda talada haya ee Isayas Afewerki, waxayna isku raaceen in la qabto afti dadweyne oo ku aaddan aayo-ka-tashigooda.

Shirka ka dib, Madaxweynihii hore ee Dawladii Kumeel gaarka ah ee Itoobiya, Meles Zenawi, waxa uu ka codsaday Qaramada Midoobay inay tixgeliso aftida la qabanayo 13-ka December.

Warqad uu Isayas u diray xoghayihii hore ee Qaramada Midoobay Bohutros Bohutros Qaali oo ku taariikhaysan November 25, 1991, ayuu Isayas si cad ah ugu casuumay xisbiga inay ka qaybgalaan aftida Eritrea.

Bishii April 1992, Dawladdii Kumeel gaarka ahayd waxay soo saartay go’aan ay ku dhisayso guddi afti oo diyaariya qabashada aftida.

Bishii May 1992, wafdi ka socday Qaramada Midoobay ayaa booqasho ku tagay Casmara, waxayna wadahadal la yeesheen guddiga. Sidaas awgeed, waxaa si rasmi ah loo aasaasay howlgalka Qaramada Midoobay ee Kormeerka (UNOVER).

Hannaanka codbixinta ee la qabtay intii u dhaxaysay 23 ilaa 25kii April 1993-kii oo ay hoos imanayeen Qaramada Midoobay (UNOVER), 99.8% codbixiyayaashu waxay ‘haa’ ugu codeeyeen madax-bannaanida dalka, guddiga aftida ayaa ku dhawaaqay. Xulashooyinka la soo bandhigay waxay ahaayeen ‘haa’ ama ‘maya’ si ay Eritrea u noqoto waddan madaxbannaan.

Samiir Sambar oo u dhashay Lubnaan, oo ahaa wakiilka xoghayaha guud, ahaana madaxii hore ee kooxda kormeerayaasha Qaramada Midoobay, ayaa ku dhawaaqay aftida mid xor ah oo xalaal ah, waxaanu maalintaa caalamka u sheegay inuu ku qancay natiijada.

Kooxdii kormeerayaashii ka socday Midowga Afrika ayaa sidoo kale ku dhawaaqay hannaanka aftida inuu ahaa “xor iyo xalaal”

Kadib markii lagu dhawaaqay natiijadii aftida, xoghayaha guud ee dawladda ku meel gaarka ah, Isayas Afewerki, wuxuu soo saaray bayaan 27-kii April, 1993-kii, isagoo ku dhawaaqay in Eritrea ay tahay dal madax-bannaan laga bilaabo taariikhdaas.

“Inkasta oo loo qorsheeyay in madax-banaanida si rasmi ah loogu dhawaaqo May 24, 1993, laga bilaabo taariikhdaas Eritrea waxay noqotay dal madax-bannaan oo ay ku adkaysanaya madax-bannaanideeda,” ayuu yiri.

Hannaankii ay caalamka ku aqoonsadeen Eritrea
Xoghayaha guud ee Qaramada Midoobay ayaa madax-banaanida Eritrea ku tilmaamay mid nabad iyo rajo ka dhalinaysa gobolka.
Xigashada Sawirka,Getty Images
12kii March 1993, dawladda ku meel gaarka ahayd ee Eritrea waxay warqad u dirtay Xoghayaha Guud ee Qaramada Midoobay, iyadoo ka codsanaysa in Eritrea xubin ka noqoto Ururka.

“Waxaan codsaneynaa inaan xubin ka noqonno Qaramada Midoobay annagoo ka wakiil ah Eritrea,” Isayas ayaa sidaasi ku yiri su’aal la weydiiyay Butrus Qaali.

Dhanka kale, xornimada qaran ee Eritrea ayaa si rasmi ah loogu dhawaaqay 24 May, 1993 iyadoo ay goob joog ka ahaayeen madax ka socotay dalalka deriska ah oo uu ka mid ahaa madaxweynihii Itoobiya Mallas Zeenaawi.

Maalintaas oo keliya, dhowr waddan oo adduunka ah ayaa bilaabay inay ku dhawaaqaan inay Eritrea u aqoonsan doonaan dal.

Xoghayaha guud ee Qaramada Midoobay ayaa sheegay in madax-banaanida Eritrea ay “gobolka u gogol xaareyso xilli rajo leh”.

“Eritrea, iyagoo ah dad madax-bannaan, waxay muujiyeen naf-hurnimo weyn si ay u go’aamiyaan mustaqbalka dalkooda, hadafkaas hadda waa la gaaray.””Maanta waa isbedel taariikhi ah Eritrea iyo guud ahaan bariga Afrika.

“Natiijooyinka aftida kaliya ma furin rabitaanka dadka Eritrea ee ah inay helaan madaxbannaani, laakiin sidoo kale waxay fureen xilli cusub oo fursadaha xorriyadda iyo nabadda, shaqo adag iyo go’aan qaadasho, nolol wanaagsan, horumar waara iyo xuquuqaha aasaasiga ah iyo xorriyadaha,” ayuu yiri.

Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay ayaa soo saaray Qaraar tirsigiisu ahaa 828(1993) May 26, 1993, iyada oo Eritrea ku aqbalay inay xubin ka noqdaan Golaha Guud ee Qaramada Midoobay.

“Golaha amaanka waxa uu go’aan ku gaaray in loo gudbiyo golaha loo dhan yahay in Eritrea ay xubin ka noqoto Qaramada Midoobay, aniga oo ku hadlaya magaca xubnaha golaha amaanka waxaan jeclaan lahaa in aan ugu hambalyeeyo Eritrea guushan taariikhiga ah” ayuu yiri xoghayaha guud ee Qaramada Midoobey.

Golaha loo dhan yahay, ayaa isna shirkiisii ​​28-kii May 1993-kii, wuxuu go’aansaday “si wada jir ah” in Eritrea loo ogolaado Qarammada Midoobay iyadoo loo cuskanayo qaraarka Golaha Ammaanka iyo codsiga Eritrea.

Goorma iyo sidee ayay Itoobiya u aqoonsatay Eritrea?
madaxwaynaha EritreaXigashada Sawirka,Getty Images
Itoobiya ayaa si rasmi ah u aqoonsatay madax banaanida Eritrea laba maalmood kadib markii lagu dhawaaqay natiijada aftida.

29-kii April, Golaha Wakiilada Dadweynaha ee Itoobiya ayaa xaqiijiyay natiijada aftida “in ay xor iyo xalaal u yihiin kormeerayaasha Qaramada Midoobay iyo Midowga Afrika iyo sidoo kale xubnaha kale ee beesha caalamka.”

Wafdi ka socda madaxda sare ee Itoobiya ayaa u safray Eritrea si ay u kormeeraan aftida, waxayna xaqiijiyeen in habka codeynta uu ahaa mid xor iyo xalaal ah.

Sidaa awgeed, bayaan ka soo baxay Wasaaradda Arrimaha Dibedda ee Itoobiya 4 May , 1993, “Xukuumadda ku meel gaarka ah ee Itoobiya waxay doonaysaa inay ku wargeliso beesha caalamka in Itoobiya ay aqoonsan tahay oo ay u aqoonsan tahay Ereteriya dal madaxbannaan.

Males Zenawi oo ku hadlayay magaca Itoobiya oo ka qayb galayay xafladii lagu daah furayay madaxbanaanida Eritrea 24 May 1993, ayaa mar kale xaqiijiyay inuu aqoonsaday madax banaanida Eritrea, wuxuuna hambalyo u diray shacabka Eritrea.

ayaa su’aal galiyay aqoonsiga Eritrea ee madax-banaanideeda.

Saraakiisha ayaa sidoo kale ku andacoonaya in Itoobiya ay leedahay xuquuqda inay deked hesho maadaama ay juquraafi ahaan u dhowdahay badda cas.

Waxa kale uu ak shanqariyay dekedda Casaab ee ay itoobiya “maamuli jirtay” xilligii dawladdii Dergiga, ay dawladdii ku meel gaarka ahayd ee Itoobiya ka dhigtay qayb ka mid ah Eritrea horaantii sagaashamaadkii.

Xukuumadda Eritrea ayaa bishii hore ka jawaabtay iyadoo ku doodday in madax-bannaanida Eritrea lagu xaqiijiyay aftidii 1993-kii ee lagu saleeyay sharciga caalamiga ah iyo in afti ay Qaramada Midoobay kor-joogto ka ahayd, taasoo in ka badan 99 boqolkiiba dadka Eritrea u codeeyeen madaxbannaani ay ahayd mid sharci ah.

waxa kale oo uu ku salaysnaa xuduudihii gumaystaha ee ay ku heshiiyeen talisyadii Talyaanigu, oo ay Itoobiya ka xigto koonfurta, galbeed iyo waqooyina ay ka xigto, Faransiiskana cirifka koonfureed.

Sida laga soo xigtay Visoka, waxaa jiray kiisas taariikhda waddamo aqoonsiga madax-bannaanida laga noqday ama laalay.

“dib uga laabashada aqoonsiga waxay inta badan sabab u tahay arrimo juqraafiyeed iyo mid dhaqaale oo aanay la socon ixtiraamka shuruucda iyo dhaqanka caalamiga ah.”

Si kastaba ha ahaatee, saamaynta ka qaadista ama ka noqoshada aqoonsiga [madaxbanaanida] waxay keeni kartaa cawaaqib xumo, cadaawada labada dhinac iyo xulafada labada dal.

Visoka ayaa sidoo kale sheegay in joojinta aqoonsiga ay horseedi karto xasillooni darro gobolka iyo gacan ka hadal ah oo u dhexeeya dalalka awoodda leh.

“Sidaas darteed, ka-noqoshada aqoonsiga [madax-banaanida iyo madax-bannaanida dalka, waxaa guud ahaan loo arki karaa xasillooni-darro iyo mid d diblomaasiyada ka so horjeedda.”

Marka la eego, aqoonsiga Itoobiya ee 1993-kii ee dawladda Ku-meel-gaarka ah waxay noqon kartaa “mid aan laga noqon karin,” ayuu yiri Visokan.

Sidaa darteed, “Itoobiya ka laabashada aqoonsiga Eritrea waa mid aan sal lahayn.

“Intaa waxaa dheer, maadaama Eritrea ay xubin buuxda ka tahay Qaramada Midoobay, ka bixitaanka Itoobiya ee aqoonsiga waxaa laga yaabaa inuu faa’iido amni u keeno labada dal laakiin ma wiiqi doono mowqifka caalamiga ah ee Eritrea iyo maqaamkeeda dal madax-bannaan,” ayuu yiri.

Ilaa hadda, Itoobiya ma aysan sheegin inay doonayso inay si cad u aqoonsato madax-bannaanida Eritrea iyo in kale.

Arrinkan, diblumaasiyadda sii wiiqmeysa ee Eritrea iyo duullaanka Ruushka ee Ukraine, ayaa waxay walaac ku noqdeen dad badan oo Eriteriyaan ah.

Ku guuldaraysiga Eritrea ee ah in ay aqoonsatoa Falastiin ayaa sidoo kale isha lagu hayaa

Source bbcsomali

Qaran News