Soomaaliya illaa Libya: Sidee Imaaraadku u dhisay udubka kooxaha gooni-u-goosadka?

[Deeq A.]

Abu Dhabi (Caasimada Online) – Eedeynta dhowaan dowladda Suudaan u jeedisay Imaaraadka Carabta oo ah in Abu Dhabi ay ku lug leedahay xasuuqa ka socda dalkaasi, ayaa iftiimisay shabakad ballaaran oo Imaaraadku ku taageerayo Ciidanka Gurmadka Degdegga ah (RSF) ee dagaalka sokeeye ee Suudaan.

RSF waa qayb ka mid ah shabakad ballaaran oo ay Imaaraadku tobannaan sano ka dhisay dalal ay ka jiraan dhaq-dhaqaaqyo gooni-u-goosad, sida Libya, Yemen, Suudaan, iyo Soomaaliya, si ay u kasbato saameyn istiraatiiji ah.

Sida Iran ay u dhistay “udubka iska caabbinta,” Imaaraadkuna wuxuu dhisay “udubka gooni-u-goosadka,” oo ka kooban kooxo aan dowladeed ahayn oo mideysan oo wata aragtiyo ka dhan ah kacdoonnada dimoqraadiga ah.

Abu Dhabi waxay dhistay shabakad adag oo ay ku jiraan kooxo hubeysan, maalqabeenno, ganacsato, siyaasiin iyo saameeyayaal, si ay u yeelato saldhigyo siyaasadeed oo muhiim ah.

Inkastoo Imaaraadku sheegto inuu doonayo xasilooni, ku tiirsanaanta hoggaamiyeyaasha xooggan iyo xoogagga hubeysan ayaa inta badan dhaawacday dowladnimada iyo midnimada dalalka uu saameynta ku leeyahay.

Imaaraadka, oo ah boqortooyo yar oo ku taalla Khaliijka, ayaa si taariikhi ah ugu tiirsanaa wakiillo si uu u gaarsiiyo saameyntiisa meelaha fog. Kacdoonkii Carabta ee 2011 wuxuu sare u qaaday baahidaas, wuxuuna Abu Dhabi ku khasbay inay raadiso siyaabo ay si dadban u saameyso gobolka.

Iyada oo ka cabsi qabtay kacdoonnada siyaasadeed ee ay horkacayaan kooxaha sida Ikhwaanul Muslimiin, Imaaraadku wuxuu bilaabay inuu si firfircoon u taageero wakiillo ka hortaga ficilladaas, si uu u difaaco nidaamyada kali-taliska Carabta.

Bani Fatima: Xarunta Awoodda Imaaraadka

Gudaha federaalka Imaaraadka, Abu Dhabi iyo qoyska Al Nahyan ayaa noqday xarunta dhabta ah ee awoodda, gaar ahaan kadib markii ay bad-baadiyeen Dubai xilligii dhibaatadii dhaqaale ee 2008.

Awooddaas waxaa gacanta ku dhigay saddex walaalo ah—Maxamed, Mansuur, iyo Tahnun bin Zayed—kuwaas oo loo yaqaanno Bani Fatima. Waxay Abu Dhabi ka dhigeen xarunta maaliyadeed ee dalka, iyagoo dhisay shabakad isugu jirta shirkado dowladeed iyo kuwo gaar loo leeyahay si ay u taageeraan istiraatiijiyadda dibadda ee Imaaraadka.

Waxay abuureen kaabayaal dhaqaale oo isku xiraya maalgelin istiraatiiji ah, adeegyo maaliyadeed, saadka, ganacsiga badeecadaha, iyo shirkadaha milateri ee gaarka loo leeyahay. Nidaamkan, inkastoo gudaha uu yahay mid kala sarreyn leh, wuxuu kor u qaaday shabakad ballaaran oo toosan, oo ay ku xeeran yihiin dad, shirkado, iyo hay’ado ku tiirsan xarunta awoodda ee Bani Fatima.

Markii hore waxay diiradda saareen la-dagaalanka Islaamiyiinta iyaga oo adeegsanaya hal ku dhagga la-dagaalanka argagixisada. Si tartiib ahna waxay u bilaabeen inay hirgeliyaan aragti ballaaran oo ah “isku xirnaan hubeysan.”

Taageeradoodii afgambigii 2013 ee Masar kadib, Imaaraadku wuxuu rumaysnaa inuu shabakaddiisa ku maamuli karo siyaasadda gobolka. Madaxweyne Maxamed bin Zayed wuxuu qorsheeyay inuu ku tiirsanaado madaxda gobolka Bariga Dhexe iyo Afrika si ay ugu xirmaan Abu Dhabi, iyadoo la adeegsanayo tusaalaha dhaqaale ee Shiinaha.

 Hoggaamiyeyaasha, ganacsatada, iyo kooxaha hubeysan ayaa ku tiirsan kaabayaasha Imaaraadka, halka Abu Dhabi ay ka hesho saameyn ay u adeegsan karto xiriirka quwadaha sida Mareykanka, Ruushka, iyo Shiinaha.

Shabakado fidsan oo kala madax bannaan

Kooxo gooni-u-goosad ama fallaago ah waxay inta badan dhistaan shabakado si qoto dheer ugu dhex jira bulshada. Sida Iran, Imaaraadkuna wuxuu ogaaday in bulshooyinka leh ujeeddo cad ay yihiin kuwo ku habboon inay martigeliyaan kooxo hubeysan.

Marka aysan awoodin inay qabsadaan talada dalka, Imaaraadku wuxuu adeegsadaa istiraatiijiyadda “qaybi oo xukumo,” isagoo taageera kooxo ka jira Libya, Suudaan, Yemen, iyo Soomaaliya kuwaasoo khilaafsan dowladaha dhexe ee ay taageerto Qaramada Midoobay.

Shabakadaha Imaaraadka waa kuwo kala duwan oo madax bannaani leh. Xiriirkoodu inta badan waa toosan yahay, iyadoo Abu Dhabi ay tahay xarunta isku xirta. In kasta oo kooxaha sida LNA ee Libya, RSF ee Suudaan, SBF ee Yemen, iyo ciidamo ka tirsan Somaliland iyo Puntland ay si gaar ah u muuqdaan, haddana waxaa jirta shabakad dhaqaale, saadka, ganacsi iyo warbaahineed oo taageerta.

Kooxaha amniga waxaa garab siiya ganacsatada iyo dad saadka qaabilsan, halka shabakadaha maaliyadeed ay fududeeyaan ganacsiga badeecadaha, ka fogaanshaha cunaqabateynta, iyo iibka hubka.

Tijaabadii Libya

Asalka shabakadda Imaaraadka wuxuu dib ugu laabanayaa 2014 markii ay ogaadeen in Khalifa Haftar, taliyihii hore ee Gaddafi, uu isku dayayo kacdoon. Taageerada dhaqaale, milateri, iyo warbaahineed ee Imaaraadku siiyay waxay isbedel ku samaysay howlgalka Haftar, oo loo bixiyay “Hawlgalka Sharaf” si uu uga hortago Ikhwaanul Muslimiin.

Waxaa la dhisay Ciidanka Qaranka Libya (LNA), oo ahaa shabakad kooxo milateri ah. Inkastoo Haftar uusan qabsan Tripoli, wuxuu xoojiyay gacanta uu ku hayay bariga Libya (Cyrenaica), isagoo dib u huriyay dareenkii gooni-u-goosadka.

LNA waxay noqotay xarun ay ku soo xirmaan shabakado amni oo caalami ah, oo ay ku jiraan ciidan joogto ah oo ka yimid Ruushka iyo Afrika. Imaaraadku wuxuu bixiyay tababar, sirdoon, taageero hawada ah iyo hub aad u tiro badan.

Sanadkii 2020, Imaaraadku wuxuu diray 150 diyaaradood oo hub ah oo loo mariyay shirkado gaar loo leeyahay si loo ilaaliyo mas’uuliyadda. Markii kooxda Wagner ee Ruushka timid 2019, oo la sheegay in la maalgeliyay iyadoo loo marayo bankiyada Imaaraadka, Libya waxay noqotay xarun muhiim ah oo Ruushka u suurageliyay inuu ka howlgalo Afrika, isagoo adeegsanaya shabakadaha Imaaraadka.

Kobcinta saameynta ee Yemen

Sanadkii 2015, Imaaraadku wuxuu ka qeyb galay isbahaysigii Sacuudiga ee ka dhanka ahaa Xuutiyiinta, taasoo fursad u siisay inuu saameyn ka helo marin-biyoodka Bab al-Mandab. Kadib weerar khasaaro weyn geystay oo lagu qaaday ciidamo Imaaraad ah, Abu Dhabi waxay beddeshay istiraatiijiyaddeedii, iyadoo hoos u dhigtay tirada askarteeda, kuna beddeshay ciidamo qandaraasleyaal ah iyo kuwo maxalli ah.

Sanadkii 2016, Imaaraadku wuxuu dhisay Ciidanka Suuqa Amniga (SBF), waxaana laga soo xulay beelaha koonfureed. Sannadkii 2017, waxaa la aasaasay Golaha Ku meel-gaarka Koonfureed (STC) oo noqday hoos-taag siyaasadeed oo ay adeegsadaan. Aidarus al-Zoubaidi, oo ahaa jeneraal ka tirsan SBF, ayaa hoggaamiyaha noqday. STC waxay la mid ahayd LNA—waa shabakad cutubyo madaxbannaan ka kooban.

Sanadkii 2019, ciidamo ka tirsan STC ayaa la wareegay madaxtooyada Cadan. Heshiiskii Riyadh ee xigay wuxuu sharciyeyn u sameeyay STC, iyadoo Imaaraadku siiyay taageero diblomaasiyadeed. Zoubaidi wuxuu noqday wakiil rasmi ah xitaa marka uu la kulmayo quwadaha sida Ruushka.

Shabakadaha dhaqaale iyo ganacsi ee Imaaraadka ayaa taageera STC, iyadoo la sheegay in AD Ports—shirkad dowladeed Imaaraati ah—ay la wareegtay maamulka dekedda Cadan. Tani waxay siineysaa Imaaraadka saameyn dhanka ganacsiga iyo marin-u-helka shidaalka, iyadoo shirkadaha Imaaraadka laga leeyahay ay la sheegay inay ku lug leeyihiin tahriibinta saliidda.

Faragelinta Imaaraadka ee Suudaan

Dagaal-yahannada Suudaan, gaar ahaan Ciidanka Taageerada Degdegga ah (RSF) ee uu hoggaamiyo Maxamed Xamdan Dagalo (Hemeti), waxay si hore ah uga qeyb qaateen dagaallada Yemen iyagoo uu dirirayay Imaaraadka, sidoo kalena waxay taageereen Haftar ee Libya. RSF waxay kasoo jeedaan beelaha Darfur oo leh taariikh gooni-u-goosad, waxayna u kobocday qaab dowlad-gudihiis ah, iyadoo dhaqaalahooda ka helaya ganacsiga iyo tahriibinta dahabka—inta badan iyadoo loo marayo Imaaraadka.

Kacdoonkii Suudaan 2019 iyo afgembigii militari ee xigay ayaa abuuray firaaq siyaasadeed iyo loollan awood oo u dhexeeya ciidamada xoogga dalka iyo RSF, taasoo horseeday dagaal sokeeye oo qarxay 2023. Fursaddan waxaa si buuxda uga faa’iidaystay Imaaraadka oo taageero dhaqaale siiyay Hemeti—ninkii xiriirka maaliyadeed kala dhaxeeyay Abu Dhabi—iyadoo milaterigiisu u muuqday xoog gooni-u-goosad ah.

Dagaalyahanno RSF ah oo kasoo laabtay Libya iyo Yemen ayaa keenay hubkii ay halkaas ka heleen. Waxaana suuragal ah in kaydadkii LNA ee dib loo buuxiyay ay Imaaraadku u wareejiyeen RSF, taasoo siisay Abu Dhabi fursad ay ku sii waddo taageerada iyadoo aan si toos ah loo fahmin.

Markii dagaalku kululaaday, Imaaraadku wuxuu adeegsaday xeelado cusub si uu hub ugu gudbiyo RSF. Qalab militari oo lagu sheegay gargaar bani’aadamnimo ayaa loo marsiiyay shirkado saadka ka howlgala Imaaraadka, waxaana loo daabulay wadamada Chad iyo Uganda, kadibna waxaa loo gudbiyay xuduudka Suudaan.

Shabakaddani waxay noqotay mid is-fundgareysa: dahab laga qodo dhulka RSF ayaa loo dhoofiyaa Dubai, halkaas oo loo beddelo lacag lagu xareeyo bangiyada Imaaraadka, taasoo lagu bixiyo mushaaraadka, duulimaadyada, hubka, suuqgeynta, iyo qandaraaslayaasha dagaalka.

Wasaaradda Maaliyadda Mareykanka ayaa cunaqabatayn saartay shirkado Imaaraati ah oo ku lug leh sahayda RSF iyo kooxda Wagner ee Ruushka. Dhammaan silsiladdan waxay ku tiirsan tahay kaabayaasha Imaaraadka. Isla markaana, shirkado xiriir la leh Imaaraadka ayaa ka shaqeynaya sidii loo wanaajin lahaa sumcadda Hemeti, xilli lagu eedeeyay dambiyo dagaal iyo xasuuq.

Soomaaliya: Qaybi oo xukumo

Soomaaliya waxay ka tirsan tahay istiraatiijiyad Imaaraadka uu ku doonayo inuu ku xoojiyo isku xirnaanta gobolka, iyadoo ay u muuqato inay tahay albaabka Geeska Afrika. Iyada oo leh istiraatiijiyad muhiim ah oo la xiriirta marin-biyoodka caalamiga ah iyo marinada ganacsi ee galaya gudaha Afrika, Soomaaliya waxay si gaar ah u soo jiidatay dareenka Abu Dhabi tan iyo 2010.

Imaaraadku wuxuu u arkay Soomaaliya meel ay ku fushan karaan siyaasaddooda ku dhisan “isku xirnaanta hubeysan.” Shirkadaha saadka ee ay dowladdu leedahay sida DP World iyo AD Ports waxay doonayeen inay Soomaaliya ka dhigaan xarumo kala wareejin badeecooyin ah. Hase yeeshee, xiriirka tooska ah ee u dhexeeya Imaaraadka iyo dowladda federaalka ah ee Muqdisho wuxuu noqday mid aan degganeyn, taasoo Abu Dhabi ku riixday inay xiriir si toos ah ula yeeshaan dowlad-goboleedyada, gaar ahaan kuwa leh damaca gooni-u-goosadka.

Sanadkii 2010, Imaaraadku wuxuu Puntland ka hirgeliyay ciidan gaar ah oo loo sameeyay la dagaalanka burcad-badeedda, kaas oo lagu magacaabo Puntland Maritime Police Force (PMPF). Ciidankan waxaa markii hore maamuli jirtay shirkad Imaaraadka ku taalla, waxaana si toos ah loola xiriiriyay madaxtooyada Puntland, iyada oo aan loo marin dowladda dhexe ee Soomaaliya, taasoo ku xad-gudbaysay madax-bannaanida dalka.

Imaaraadku wuxuu bixiyay mushaaraadkii ciidanka, wuxuuna 2022 ka dhisay saldhig milatari magaalada Boosaaso, taasoo noqotay meel sahayda la mariyo oo laga taageero kooxda RSF ee Suudaan.

Tan iyo 2017, Imaaraadku wuxuu ballaariyay xiriirka uu la leeyahay Somaliland—oo ah maamul iskiis u sheegtay madax-bannaani kana tirsan federaalka Soomaaliya. Si uu u xoojiyo sheegashadeeda madax-bannaanida, Somaliland waxay aqbashay dalab Imaaraadka uu ku doonayay inuu saldhig milatari ka dhisto Berbera, oo ah meel istiraatiiji ah oo ku taalla Gacanka Cadmeed.

Imaaraadku wuxuu sidoo kale tababbaray ciidamada Somaliland si uu uga fogeeyo xiriirka ay la leeyihiin dowladda federaalka. Maanta, Imaaraadka waa maalgeliyaha ugu weyn ee Somaliland, waxaana jirta tuhun ah in uu Imaaraadku dabada ka riixay olole uu ku doonayo in maamulka Trump uu u aqoonsado Somaliland inay tahay dowlad madax-bannaan, si uu u helo xuquuq saldhig.

Tan iyo 2023, Abu Dhabi waxay kordhisay saameynteeda Jubbaland—oo ah gobol dhanka koonfureed xiga oo ka tirsan Soomaaliya, xilli uu khilaaf xoog leh kala dhexeeyay dowladda dhexe.

Imaaraadku wuxuu siiyay Jubbaland diyaarado aan duuliye lahayn iyo gaadiid dagaal, wuxuuna dhisay saldhig ciidan oo ku yaalla magaalada Kismaayo. Hogaamiyaha Jubbaland, Axmed Madoobe, wuxuu xiriir dhow la leeyahay Imaaraadka, waxaana la rumeysan yahay in uu fududeeyay hawlgalladooda gobolka.

Markii ay arkeen in dowladda federaalka ah ee Muqdisho aysan dooneynin inay si buuxda ugu tiirsanaato Abu Dhabi, Imaaraadku wuxuu doortay inuu kala furo xarumaha awoodda, si uu uga shaqeeyo meelaha uu si toos ah u xakamayn karo taageerada—xitaa haddii ay taasi dhaawaceyso midnimada dhuleed ee Soomaaliya.

Dallaal aan la loodin karin

Taageerada Imaaraadka ee kooxaha sida RSF waa qayb ka mid ah istiraatiijiyad ballaaran oo ku dhisan xiriiryo is dhexgal ah oo lagu dhisayo saameyn. Abu Dhabi waxay isu beddeshay xarun ay ku xirmaan shabakado goboleed, taasoo kor u qaaday awooddeeda iyo muuqaalkeeda caalamiga ah, iyada oo abuuraysa nidaam is-qarash gareeya oo ay kooxo kala madax-bannaan ku wada shaqeyn karaan iyadoo la ilaalinayo mas’uuliyad la’aan muuqata.

Shabakadani oo ay Imaaraadku dhiseen waxay u oggolaatay inay ka noqdaan daneeye caalami ah oo lama huraan ah. Kooxda Afrika ee Ruushka waxay ku tiirsan tahay shabakaddan, Shiinuhuna wuxuu u baahan yahay silsilado sahay ah oo nabdoon oo dhex mara marinada Imaaraadka saameynta ku leeyahay, xitaa Mareykanka ayaa si dadban uga faa’iideysta.

Iyada oo loo marayo udubka gooni-u-goosadka, Imaaraadku wuxuu noqday quwad goboleed oo si xeel dheer ugu dhex milantay Bariga Dhexe iyo Afrika, taasoo u suurtagelineysa inuu fushado dano u gaar ah—xitaa marka ay khilaafsan yihiin qiyamka reer Galbeedka.

Warbixintan wxaaa qoray Dr. Andreas Krieg oo ah professor ka tirsan Waaxda Daraasaadka Difaaca ee King’s College London ahna la-taliye istiraatiiji ah oo ku takhasusay khataraha, una shaqeeya macaamiil dawladeed iyo ganacsiyo oo ku yaal Bariga Dhexe. Waxa uu dhawaan daabacay buug la yiraahdo ‘Nidaamka Bulsho-siyaasadeed iyo Amniga ee Dunida Carabta’.